Ðề: cách xác định tâm của lỗ
Xác định tâm lỗ là việc thường gặp trong gia công cơ khí. Xét các ví dụ sau:
1. Tiện mặt ngoài đồng tâm với lỗ có sẵn.
Gá vật lên mâm cặp 4 chấu. Dùng mũi dò hay đồng hồ so để rà cho tâm lỗ đồng tâm trục chính rồi kẹp chặt để tiện mặt ngoài.
2. Khoét lỗ có tâm cách tâm lỗ có sẵn một khoảng cho trước trên máy phay:
Gá vật gia công (ví dụ tấm có lỗ) lên bàn máy phay đứng.
Rà cho cạnh chuẩn của tấm song song với phương trượt của một bàn máy.
Chỉnh cho tâm lỗ đã làm trùng tâm trục chính bằng trục gá (lắp trên trục chính) có đường kính lắp sít trượt với lỗ, hoặc dùng mũi dò hay đồng hồ so lắp trên trục chính để rà.
Cũng có thể dùng trục côn (lắp trên trục chính) có nửa góc đỉnh côn khoảng 40 đến 60 độ cho vào lỗ đã làm rồi chỉnh cho côn tiếp xúc đều với mép lỗ.
Đồng tâm rồi thì kẹp chặt vật. Sau đó di chuyển bàn máy phay đi theo 2 phương dọc và ngang đúng khoảng cách yêu cầu. Lúc này tâm trục chính đã trùng tâm lỗ cần khoét. Kẹp chặt bàn máy trên cả hai mang trượt và tiến hành khoét.
3. Khoan các lỗ nhỏ cách đều quanh chu vi lỗ lớn.
Ví dụ vật đã làm lỗ fi 200. Cần khoan 3 lỗ fi 10 cách đều trên đường tròn fi 220 trùng tâm lỗ fi 200. Cách lấy dấu tâm lỗ fi 10 như sau (không chính xác lắm nhưng vẫn thường dùng):
Cách 1: Dùng compa vạch dấu với khẩu độ hơi lớn hơn 10 mm một tí (trừ hao đường kính mũi compa) tì cạnh mũi compa vào mép trong lỗ, di chuyển theo mép này, khéo tay giữ sao cho đường thẳng nối hai mũi compa tương đối vuông góc với đường tròn mép lỗ (nói chính xác hơn: với tiếp tuyến với đường tròn tại điểm tiếp xúc của mũi compa với mép lỗ) vạch đường tròn quanh mép lỗ. Đó là đường tròn fi 220. Dùng đục nhọn đóng một điểm (gọi là đóng tu, chắc là do tiếng Pháp) trên đường tròn. Lấy điểm đó làm tâm với khẩu độ compa 110 mm xác định hai tâm lỗ fi 10 còn lại.
Cách 2: Đóng lõi gỗ cho lỗ cần lấy tâm. Có tấm tôn mỏng gắn giữa lõi gỗ. Dùng compa mở khẩu độ xấp xỉ bán kính lỗ 100 mm, vạch trên tấm tôn 3 cung có tâm là 3 điểm khác nhau sát mép lỗ, được một tam giác nhỏ. Dùng đục nhọn đóng tu vào giữa tam giác là được tâm của lỗ fi 200 để vạch vòng fi 220.
Cách này cũng được thợ vạch dấu dùng để lấy tâm lỗ thô (vật đúc) vạch ra vòng tròn chuẩn (to hơn lỗ) trên mặt đầu lỗ đó. Sau đó đóng tu nhiều điểm trên vòng tròn. Thợ khoét lỗ (ví dụ trên máy doa ngang) rà theo các điểm tu này để gá vật nếu cần lấy chuẩn thô là tâm lỗ đúc. Không thể rà theo lỗ thô vì mặt lỗ rất xù xì.